Kakao – surowiec zesłany przez bogów

Dziś trudno wyobrazić sobie świat bez czekolady, ale ziarna kakaowca służą nie tylko do celów spożywczych, ale także jako surowiec kosmetyczny. Choć kakaowiec powszechnie kojarzony jest z czekoladą, jego gospodarcze znaczenie wykracza poza spożywcze przeznaczenie ziaren tego cennego drzewa, dlatego można zaliczyć go do surowców organicznych. Zapotrzebowanie na nasiona kakaowca wciąż rośnie – szacuje się, że rocznie wynosi 3,7 mln ton, a w roku 2020 wzrośnie do 4,8 mln.

Ziarno kakaoTheobroma cacao – Kakaowiec właściwy, to gatunek drzewa z którego otrzymywane są cenne ziarna kakao. Roślina z rodziny ślazowatych (Malvaceae), pochodzi z górnej Amazonii w Ameryce Południowej, lecz obecnie uprawiana jest w klimacie tropikalnym, w pasie 9 stopni na północ i południe od równika w Ameryce, Afryce i Azji. Łacińska nazwa nadana przez Linneusza oznacza dosłownie napój bogów (z gr. Theos = bóg + broma = napój, pokarm) i nawiązuje do prekolumbijskich wierzeń o boskiej genezie rośliny, której leczniczo-magiczne właściwości wyróżniałyją spośród innych surowców.

Drzewko kakaowe owocuje przez cały rok; podłużne owoce zawierają kilkadziesiąt ziaren pogrążonych w czerwonawym miąższu. Dojrzałe owoce przez cztery do pięciu dni fermentują pod przykryciem, usypane w pryzmy, następnie wydobywa się z nich ziarna, ponownie poddaje fermentacji, a następnie suszy, poddaje procesowi prażenia i mielenia otrzymując miazgę kakaową. Z niej w procesie tłoczenia otrzymuje się masło kakaowe i suchy proszek służący do produkcji kakao. Nasiona kakaowca zawierają ponad 50% tłuszczu, 20% białka, 12% węglowodanów (skrobi), 4% składników mineralnych oraz alkaloidy – teobrominę 1,8% (substancja pobudzającą czynność serca oraz rozszerzającą naczynia krwionośne) oraz kofeinę 0,8%.

Jedno ziarno – wiele zastosowań

W przemyśle spożywczym masło kakaowe i kakao służą do wyrobu czekolady, smakołyku, na który rocznie wydaje się na świecie ponad 90 mld dolarów1. Z jej produkcji utrzymuje się 40 – 50 mln osób, biorących udział w skomplikowanym procesie produkcji – od momentu zbioru nasion po gotowe tabliczki kuszące ze sklepowych półek. 90% produkcji pochodzi z małych 4-5 ha farm, na których często produkcja odbywa się z udziałem niewolniczej pracy, również dzieci, co budzi sprzeciw organizacji wspierających prawa człowieka.

Z proszku kakaowego wytwarza się kakao – znany już kulturom prekolumbijskim aromatyczny napój o właściwościach regenerujących i pobudzających. Gorzki napój xocolatl z dodatkiem chili, wanilii i mąki kukurydzianej spożywali już Majowie, przypisując mu znaczenie rytualne. Dopiero Hiszpanie zaczęli dodawać do kakao mleka i cukru, nadając mu formę znaną współcześnie.

Kakaowiec owoc

Owoc kakaowca – przekrój; Źródło:  http://pl.wikipedia.org/wiki/Kakao

Mniej znane zastosowanie masła kakaowego to surowiec farmaceutyczny. Nie chodzi tu bynajmniej o znane od stuleci liczne lecznicze właściwości czekolady jakie przypisywano jej od wieków (m. in. jako środek pomagający na problemy trawienne, ból gardła, czy gościec), ale zastosowanie w recepturze aptecznej do produkcji tabletek, globulek, czopków czy maści.

Masło kakaowe powszechne stosowane jest jako surowiec kosmetyczny, ze względu na właściwości nawilżające, przeciwutleniające, tonizujące. Zarówno w formie organicznej, rafinowanej, jak i przetworzonej stosowane jest jako surowiec do produkcji kremów, balsamów, mydeł itp. Nie uczulający i pełniący funkcję ochronne, jest też popularnym składnikiem mleczek kosmetycznych, olejków i mydeł. Stosowane jest również jako dodatek do kosmetyków, np. cieni do powiek. Obecnie coraz popularniejsze stają się również kąpiele i masaże w płynnej czekoladzie oferowane przez salony SPA. Te owiane nimbem luksusu zabiegi, nie tylko nawilżają i regenerują skórę, ale również mają walor relaksacyjny, ze względu na fakt, że zapachowi czekolady przypisywane jest oddziaływanie uspokajające.

Wykorzystywane jest także drewno kakaowca. Ciemnoczerwony surowiec stosuje się do produkcji oklein i wyrobów galanteryjnych.

Kakao ma też znaczenie jako instrument finansowy, bowiem kontrakty na kakao są notowane na rynku surowców typu soft commodities. Kakao, jako przedmiot obrotu finansowego, nie jest jednak wynalazkiem nowożytnym. Już Aztekowie wykorzystywali ziarna kakao jako środek płatniczy, co czyniło z jego produktów dobra luksusowe, bowiem 100 ziaren (czyli ilość dostępna w 2-3 owocach) stanowiło równowartość jednego niewolnika, w ziarnach kakaowych płacono też trybuty. Jednak i dziś, w dobie gdy genom kakaowce nie kryje przed nami tajemnic, może się okazać, że ziarna kakaowca, jako surowca staną się na wagę złota.

Kakao w Europie i Polsce

CzekoladaW ostatnich latach rynek europejskich był świadkiem znacznych wzrostów cen ziarna kakaowego, ze względu na nieurodzaj i niestabilną sytuację polityczną w Afryce Zachodniej. Koniec roku 2011 przyniósł jednak stabilizację, dzięki uspokojeniu niepokojów politycznych. Jednocześnie panujący w Europie kryzys wpłynął na niższy popyt na ten surowiec. Warto jednak pamiętać, że średni roczny wzrost zapotrzebowania na ten surowiec utrzymuje się i wynosi średnio 3% rocznie. Prognozy miesięczne publikowane przez ICCO (International Cocoa Organization – Międzynarodową Organizację Kakao) wskazują, że popyt na ten surowiec utrzymuje się na poziomie zbliżonym do zeszłego roku. Jednak opublikowane w lutym prognozy na bieżący rok kakaowy (trwa on od 1 października do 30 września) szacują ośmioprocentowy deficyt produkcji kakao w stosunku do zeszłego roku.

Europa Zachodnia jest odbiorcą 40% światowych zasobów Kakao, w najwyższym na świecie wskaźnikiem spożycia czekolady na głowę2. Rynek polski, ze stałą tendencją wzrostową popytu i podaży produktów zawierających czekoladę stopniowo zbliża się do europejskich wskaźników konsumpcji. Od drugiej połowy lat 90 tych produkcja czekolady wzrosła w Polsce dwukrotnie, obecnie Polska zajmuje poczesne miejsce wśród importerów surowców kakaowych, jest piątym w Unii Europejskiej eksporterem wyrobów czekoladowych po Niemcach, Holandii, Belgii i Włoszech3. W 2010 roku 75% polskiego eksportu słodyczy stanowiły wyroby zawierające kakao, których głównymi odbiorcami są kraje UE4, a statystyczny Polak zjadał średnio około 1,9 kg czekolady rocznie (dane za: www.efixdm.pl). Rynek czekolady jest w Polsce silnie związany za branżą spożywczą – międzynarodowi potentaci Cadbury, Stollwerck, Kraft Foods oraz Nestle kontrolują ponad ¾ sprzedaży czekolady i wyrobów zawierających kakao, pozostała część rynku należy do takich firm jak: Terravita, Wawel, Fazer, Millano, Ferrero oraz mniejszych zakładów rodzimych.

Brak natomiast szczegółowych danych odnośnie importu surowców kakaowych na potrzeby kosmetyczne, szczególnie jeśli chodzi o kosmetyki naturalne, produkowane na bazie nieprzetworzonych surowców organicznych.  Ten segment rynku w ostatnich latach intensywnie się rozwija, a surowce na jego potrzeby najczęściej sprowadzane są za pośrednictwem krajów europejskich (Niemcy i Wielka Brytania) oraz USA, choć w zeszłym roku można było dostrzec tendencję do wzrostu liczby transakcji bezpośrednich. Wedle danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2011 roku głównym dostawcą ziarna kakaowego do Polski było Wybrzeże Kości Słoniowej.

Trudny żywot drzewka kakaowego

Kakaowiec został udomowiony blisko 3000 lat temu przez Olmeków, obszar hodowli kakaowca rozszerzył się znacznie, gdy hiszpańscy i portugalscy marynarze zaczęli je hodować w koloniach w Afryce i Azji. Obecnie największa produkcja ziarna kakaowego ma miejsce w Afryce Zachodniej (Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Nigeria i Kamerun), gdzie produkuje się 70% surowca. Wedle szacunków uprawą kakaowca zajmuje się 5-6 mln farmerów, rocznie produkujących ok. 3,7 mln ton nasion kakaowca, szacuje się że w 2020 roku zapotrzebowanie wzrośnie do 4,8 mln ton rocznie. Jednak na całym świecie delikatne drzewka kakaowe narażone są na poważne zagrożenia, które już wkrótce mogą spowodować drastyczny spadek podaży ziarna kakaowego na rynku.

Kakaowiec kwiat

Kwiat kakaowca; Źródło: http://commons.wikimedia.org

Drzewka kakaowe wymagają żyznych, dobrze przepuszczalnych gleb, ciepła, cienia i wilgoci, przy jednoczesnej wrażliwości na zmiany klimatyczne, które współcześnie zachodzą. Wzrost temperatury w strefie równikowej, w której skoncentrowana jest ich produkcja, powoduje obniżenie zasobów słodkiej wody, a występujące w tej strefie coraz częstsze wichury i gwałtowne opady powodują strącanie kwiatów z drzew, co uniemożliwia zawiązywanie się owoców. Dodatkowo klimat w którym są uprawiane sprzyja rozwijaniu się chorób i pasożytów atakujących drzewka kakaowca, różnych w zależności od regionu, powodujących jednak znaczne straty w produkcji. Uprawy Ameryki Południowej i Środkowej od lat 80. pustoszą grzyby – Moniliophthora perniciosa i Moniliophthora roreri, w Afryce jednym z głównych zagrożeń jest wirus CSSV (Cocoa Swollen Shoot Virus), zaś uprawy w Azji pustoszy ćma – Conopomorpha cramerella, której larwy żerują na owocach kakaowca i niszczą nasiona. Potencjalne zagrożenie jest tym większe, że światowe uprawy kakaowca cechuje genetyczne pokrewieństwo – w uprawie znajduje się 10 głównych odmian, które ze względu na podobieństwo można ze sobą swobodnie krzyżować, ale jednocześnie mają one zbliżony poziom podatności na zakażenia.

Te naturalne zagrożenia wzmacniane są przez społeczne uwarunkowania uprawy drzewek. Rolnicy zajmujący się uprawą T. cacao stosują tradycyjne metody hodowli, nie mają dostępu do najlepszych nasion, środków grzybobójczych czy nawozów. Powoduje to, że nie tylko są bezradni wobec klęsk naturalnych, ale także nie mają środków by zwiększyć produkcję w odpowiedzi na rosnący popyt na ziarna kakaowe. Klęski nieurodzaju i chorób atakujące drzewka, i związana z tym niemożność utrzymania rodziny z uprawy, powoduje porzucanie farm. W konsekwencji następuje nie tylko zmiana stylu życia całych rodzin (przeprowadzka do miast, gdzie zazwyczaj migranci z obszarów wiejskich są skazani na niskopłatne prace i mieszkanie w dzielnicach slumsów), ale również obniżenie poziomu wiedzy na temat uprawy kakaowców, któranie jest przekazywana młodemu pokoleniu, postrzegającemu to zajęcie jako mało perspektywiczne.

Na ratunek kakaowcom

drzewko kakaowca
Źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kakaofruechte.JPG

W obliczu zagrożenia, naukowcy z krajów rozwiniętych i koncerny produkujące czekoladę podjęły kroki mające na celu obronę drzewek kakaowych przed zagrożeniami, przez wdrożenie programów zrównoważonego rolnictwa. Wielokierunkowe działania angażujące zarówno instytucje naukowe, rządowe jak i koncerny spożywcze oraz rolników z krajów rozwijających się mają na celu wyhodowanie drzewek o zwiększonej odporności, które będą w stanie poprawić wydajność produkcji ziaren kakaowca, przy jednoczesnym zwiększeniu dochodów rolników. Jednym z kroków podjętych w tym celu był program zainicjowany przez firmę Mars, amerykański Instytut Badań Rolniczych i IBM zsekwencjonowania i publikacji genomu kakaowca. Za pośrednictwem sieci prowadzone są też projekty kojarzenia plantatorów i naukowców, dzięki czemu możliwa jest identyfikacja odmian odpornych na zakażenia, a w przyszłości być może wyhodowanie odmian odpornych na grzyby, szkodniki, czy niekorzystne warunki klimatyczne. Prowadzone są też programy szkoleń dla plantatorów obejmujące zagadnienia zróżnicowania upraw, alternatywnych metod ochrony.  Tworzenie plantacji mieszanych, rolno-leśnych, w których kakaowce sadzi się z roślinami jadalnymi, paszowymi czy drzewami wykorzystywanymi na opał, powoduje zatrzymywanie wody przez zróżnicowanie systemów korzeniowych, niwelując problem obniżania się zasobów wód słodkich. Ćma  C. Cramerella może być zwalczana nie tylko za pomocą drogich i powodujących zanik bioróżnorodności pestycydów, ale także przez wykorzystanie pułapek feromonowych czy naturalnych wrogów – mrówek Dolichoderus thoracicus. Zagrożenia plantacji kakaowca są wielokierunkowe i ich zwalczanie wymaga współdziałania wielu instytucji. Czy podjęte kroki okażą się skuteczne – pokażą najbliższe lata. Jednak sięgając po kolejną tabliczkę czekolady warto pamiętać, że ziarna kakao – z których płynie piękno, zdrowie i wspaniały smak, to naturalne bogactwo o potężnym znaczeniu społeczno-gospodarczym, które wciąż opiera się populizacji, pozostając surowcem wybrańców.

Ilona Szymańska

[1] H.Schmitz, H-Y. Shapiro, Niepewna przyszłość czekolady, Świat Nauki nr 3/ 2012.

[2] COCOA MARKET REVIEW MARCH 2012, icco.org/statistics/monthlyreview.aspx
eurococoa.com/en/x/100/links

[3] Mgr inż. Aleksandra Kubacka,Światowy dzień czekolady, mojdietetyk.pl/artykuly/swiatowy-dzien-czekolady.html

[4] Polska zarabia na czekoladzie; wprost.pl/ar/236910/Polsk-zarabia-na-czekoladzie/

[5] Handel zagraniczny; stat.gov.pl

[6] czekollada.fm.interia.pl

[7] biology.pl/owoce_egzotyczne/…/kakao1.htm

[8] Czy na świecie zabraknie czekolady?,  odkrywcy.plpl/kat,111394,title,Czy-na-swiecie-zabraknie-czekolady,wid,14279355,wiadomosc.htmlci.pl

[9] Wojciech Szymon Kowalski, Wszystko o rynku Kakao, efixdm.pl/C/dwn/ae/Cocoa.pdf

[10] Czekolada – nie traćmy zupełnie dla niej głowy!, csr.pl/article/135/

[11] worldcocoafoundation.org/learn-about-cocoa/cocoa-facts-and-figures.html

[12] bankier.pl/inwestowanie/waluty/multiarticle.html/1799823,2,Jak-zarabiac-na-zmianach-cen-kakao.html

[13] wikipedia.pl

[14] Produkcja czekolady bez wyzysku dzieci, ekonews.com.pl/pl/0,243,9918,produkcja_czekolady_bez_wyzysku_dzieci.html

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.

Surowce Naturalne
ArabicChinese (Simplified)DutchEnglishFrenchGermanItalianPolishPortugueseRussianSpanish