Zapomniane właściwości torfów

Torf jest surowcem naturalnym, który powstaje w wyniku procesów powolnego rozkładu szczątków roślinnych zachodzących w warunkach nadmiernej wilgotności, przy ograniczonym dostępie powietrza, w efekcie którego materia organiczna zostaje wzbogacona o substancje mineralne. Zawartość substancji organicznej w torfie jest większa niż 30% (według niemieckich przepisów kartowania gleb)¹.

Dzisiaj torf w życiu człowieka odgrywa dużo mniejszą rolę, niż chociażby w XIX wieku. Wiele dawnych zastosowań torfu odeszło w zapomnienie. Przypisuje się mu głównie zastosowanie w energetyce, jako opał lub w przypadku borowin, działania lecznicze. Jednak torfy mają dużo bogatszy wachlarz zastosowań niż nam się wydaje m. in.:

Dla celów opałowych torf stosuje się w różnych formach. W zależności od właściwości torfu, można go przeznaczyć do spalenia w kotłowniach lub do produkcji brykietów torfowych. Torf frezowany (frezerowy), uzyskiwany mechanicznie przez skrawanie wierzchniej warstwy torfowiska, jest podstawowym paliwem napędzającym pracę elektrowni opalanych torfem. Do palenia w domach, najczęściej w miastach i wsiach otoczonych torfowiskami, używano torfu cegiełkowego.

Rys. 1 Robotnik wykopuje torf, Narodowe Archiwum Cyfrowe.

Dawniej wycinanego za pomocą łopat, obecnie także za pomocą specjalnie przygotowanych do tego koparek. W brykiet i półbrykiet torfowy przerabia się torfy niskie i przejściowe, poprzez sprasowanie ich i uformowanie w kształtki o określonych właściwościach. Półbrykiet charakteryzuje się większą kruchością i wilgotnością w stosunku do brykietu. Podobnym wyrobem opałowym do brykietów, jest podpałka torfowa. Różnice stanowią jednak kształty które mogą być w tym przypadku nieregularne oraz nasycenie środkami obniżającymi temperaturę zapłonu a podwyższającymi temperaturę płomienia.

Obecnie w Polsce nie pozyskuje się torfów do celów opałowych, jednak patrząc wstecz, w XIX/XX w naszym kraju było spore zainteresowanie wykorzystaniem torfów jako alternatywy dla węgla czy ropy naftowej. Świadczą o tym chociażby artykuły umieszczane w Przeglądzie Technicznym. W 48 numerze z 20 listopada 1899 roku, zamieszczono artykuł pod tytułem „Torf jako opał”, autorstwa Łukowskiego. Oprócz podania rodzajów torfowisk, na które można napotkać w Królestwie Polskim, autor zwraca uwagę na problem suszenia torfu. Proces ten był przeprowadzany na powietrzu i całkowicie zależał od warunków atmosferycznych. Czas potrzebny do utraty wilgoci przez torf był bardzo długi, przy niesprzyjających warunkach jeszcze bardziej potrafił się wydłużyć, a to wpływało na wartość opałową surowca.

Rys. 2 Suszenie torfu dawniej, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Aby zainteresować czytelnika problemem suszenia torfu, przywołany jest przykład sztucznego suszenia torfu w Petersburgu. Tamtejsza fabryka używała do opalania torfu najwyższej jakości, co było dla niej bardziej opłacalne, niż korzystanie z węgla kamiennego. W wydaniu Przeglądu Technicznego z roku 1910 przywołano przykład Szwedów suszących torf w temperaturze 150°C, a następnie prasujących go i brykietujących, dzięki czemu surowiec ten był jedynie o 20-30% gorszy od węgla kamiennego. Torf był suszony i prasowany do postaci cegiełek. Opis produkcji przypomina przytoczony wcześniej brykiet torfowy. Wskazane są również formy w jakich torf był sprzedawany. Rynek oferował jedynie torf sprasowany (opalanie parowozów) lub w formie cegiełek wycinanych ręcznie lub torfiarką Brossowskiego. Co więcej, w wydaniu Przeglądu Technicznego z 18 kwietnia 1902 roku, zamieszczono artykuł opisujący zastosowanie torfu i brykietu torfowego do opalania parowozów w Niemczech w okolicach obfitujących w torfowiska. Już w roku 1844 pierwsze parowozy opalane torfem ruszyły po torach na odcinku Monachium-Augsburg. W tym celu w 1855r. otwarto w Haspelmoor fabrykę brykietu torfowego, a od 1876 r. w związku z przewidywaniami wzrostu cen węgla, pobudowano magazyny do przechowywania surowca opałowego. Niestety, szybko okazało się, że opalanie torfem jest mało opłacalne i powoli zaprzestano używać tego materiału.

Rys. 3 Suszenie torfu w dolinie Biebrzy obecnie. Fot. Szymon Narożniak

Zauważonymi i również wykorzystywanymi cechami torfów są ich właściwości sorpcyjne. Dzięki temu gleby mają zwiększoną zdolność sorpcyjną i zasobność. Najlepszą zdolnością sorpcyjną wśród torfów charakteryzują się torfy niskie, a im większy stopień jego rozkładu, tym ona się powiększa.
Dawno temu, fakt ten docenili m. in. mieszkańcy Otwocka, którzy używali osuszonej, błotnistej masy pozostałej po eksploatacji torfu, do dezynfekcji przydomowych toalet. Podobno, „proszek otwocki” posiadał właściwości bakteriobójcze. O proszku torfowym wspomina również Przegląd Techniczny w wydaniu nr 38 z września 1898 roku. Tenże proszek, o nazwie „Humus”, produkowała jedna z krakowskich fabryk. Autor zwraca uwagę na doskonałe wchłanianie przez ten proszek wszelkich cieczy i gazów. Według przeprowadzonych badań przez stację chemiczno- rolniczą w Dublanach, 100g substancji mogło wchłonąć nawet 2592g wody. Wobec tego jednym z proponowanych zastosowań mogło być stosowanie proszku jako podkład pod nowe podłogi w celu uniknięcia problemu z wilgocią i grzybem. Zastosowanie mógł znaleźć również przy opróżnianiu dołów kloacznych (pochłanianie zapachów), izolator w dołach kloacznych (przeciw zanieczyszczeniom wód i gleb) oraz jako nawóz.

Ten sam tygodnik przytacza  numerze 14 z 1898 r. słowa p. Gałeckiego, który zwraca uwagę na produkt zwany wełną torfową, która mogłaby się nadać do produkcji tkanin. Za granicą prace nad tym zjawiskiem dopiero trwały, podczas gdy w latach 1880-1890 w podwarszawskim Otwocku produkowano już wełnę torfową z torfu wydobywanego z niewielkiego, bo liczącego zaledwie 0,6ha, torfowiska. [O złożach w Warszawie i okolicach więcej tutaj] Produkowany materiał mógł zastępować watę techniczną oraz był użyteczny przy produkcji wojłoku (gorszej jakości gatunek pilśni używany jako izolacja).

Dzisiaj, właściwości sorpcyjne torfu wykorzystywane są chociażby w ochronie środowiska. Na uwagę zasługują takie zastosowania, jak sorpcja ropy naftowej zanieczyszczającej wodę (słabo rozłożony torf wysoki, po chemicznej obróbce może przyjąć 8 razy więcej ropy niż sam waży), usuwanie zanieczyszczeń z powietrza (np. biofiltry), oczyszczanie ścieków (w stanie Minnesota opracowano technikę pozwalającą wykorzystać filtry z torfu w przydomowych oczyszczalniach ścieków), czy kompostowanie osadów ściekowych wymieszanych z torfem przez dwa- trzy miesiące, które prowadzi do wyeliminowania bakterii, pasożytów i nasion chwastów.

Okazuje się, że można mnożyć przykłady zastosowania torfów w naszym życiu. Obecnie, w okolicach Warszawy, znajduje się kilka torfowisk, które ze względu na swoją unikalność zostały objęte ochroną. Co prawda torf jako materiał energetyczny nie będzie już tak powszechne używany jak dawniej, ale na pewno odnajdzie swoje miejsce w innych dziedzinach, jak choćby wspomniana ochrona środowiska.

Justyna Kowieska

[1] P. Ilnicki, Torfowiska i torf, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002

[2] M. Świerczyński, „Najpierw była Torfianka”, linia.com.pl

[3] Narodowe Archiwum Cyfrowe, audiovis.nac.gov.pl

[4] Przegląd Techniczny nr 14, 38 (1898 r.), nr 48 (1899 r.), nr 18 (1902 r.), nr 1, 2 (1910 r.), Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej, bcpw.bg.pw.edu.pl